جوان آنلاین: حکمرانی اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی مبتنی بر ایده ولایت‌فقیه در عصر غیبت، از نظر اعتقادی ناشی از باور به نیابت عام فقهای جامع‌الشرایط از امام‌زمان (عج) است. ولایت‌فقیه به معنای ولایت، مسئولیت و اختیارات فقیه جامع‌الشرایط در رهبری جامعه در غیبت امام زمان (عج) است. طبق این مفهوم، فقیه با داشتن دانش دینی، قدرت قضایی و اجرایی را به عنوان نماینده امام زمان (عج) در جامعه دارد و مسئولیت رهبری دینی و اجتماعی را بر عهده دارد. در واقع از طریق ولایت‌فقیه، تدابیر و سیاست‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی به طوری که با اصول اسلامی سازگار باشند، اجرا می‌شوند. علاوه بر دلیل عقلی بر ضرورت ولایت‌فقیه، چند دلیل روایی نیز بر آن دلالت دارد. به عنوان نمونه به دو روایت اشاره می‌شود:
۱- اسحاق‌بن‌یعقوب در نامه‌ای که از سوی نایب دوم یعنی محمد بن عثمان عَمْری به محضر امام زمان (ع) فرستاده، سؤالاتی را مطرح کرده است، از جمله پرسیده بود: در پیشامد‌های روزگار در عصر غیبت به چه کسی مراجعه کنم؟ امام زمان (ع) در پاسخ نوشتند: «در حوادثی که رخ می‌دهد به راویان حدیث ما مراجعه کنید، آن‌ها حجت من بر شما هستند و من حجت خدا بر آن‌ها هستم.» مقصود از راویان حدیث در این توقیع کسانی هستند که علاوه بر نقل حدیث، باید توان فهم و درایت حدیث را نیز داشته باشند، زیرا در این سخن امام (ع) در حوادثی که رخ می‌دهد، او را به راویان ارجاع داده است، پس راویان باید به گونه‌ای باشند که کاری از دست آن‌ها برآید و بتوانند مشکلی از مشکلات رخ‌داده را حل‌وفصل کنند و این در صورتی ممکن خواهد بود که راوی حدیث از فهم و درایت حدیث برخوردار باشد تا بتواند پاسخ مشکلات پیش‌آمده را از دل آن بیرون آورد و وظایف مردم را در حوادثی که در روزگار مختلف رخ می‌دهد، تشخیص دهد و برای آن راه‌حلی پیدا کند، بنابراین می‌توان گفت طبق این توقیع امام زمان (ع) مردم را در حوادث و رخداد‌هایی که برای آنان پیش می‌آید، به فقها و عالمان دین ارجاع داده است.
۲- طبق روایتی، رسول اکرم (ص) عالمان و فقیهان را جانشین خود دانسته و بر آن‌ها رحمت فرستاده است. حضرت علی (ع) از پیامبر (ص) نقل کرده که آن حضرت فرمودند: «بار خدایا بر جانشینان من رحمت بفرست. از حضرت پرسیدند: جانشینان شما چه کسانی هستند؟ فرمودند: کسانی که پس از من می‌آیند و سخن و روش مرا بازگو می‌کنند.» از اینکه واژه خلافت در این روایت برای عالمان دین به کار رفته است، می‌توان نتیجه گرفت ولایت برای آنان همانند ولایت برای رسول اکرم (ص) در عرصه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی ثابت است. حکمرانی و حکومت یکی از آن عرصه‌های مهم به شمار می‌رود.
امام خمینی (ره) درباره جایگاه ولی‌فقیه در عصر غیبت می‌گوید: «همه آنچه برای امام معصوم ثابت است برای فقیه نیز ثابت است. مگر در مواردی که دلیل داشته باشیم آن مورد مختص برای معصوم است و...»، بنابراین باور به رهبری نواب عام در عصر غیبت، امری است که در سایه باور به امامت و مهدویت به وجود می‌آید و تشکیل حکومت و نظام سیاسی مبتنی بر رهبری نواب عام (فقها) موجب می‌شود در بین مردم، اقوام مختلف و فرهنگ‌های گوناگون، هویت جمعی تقویت شود و به دنبال آن نقطه اشتراک در میان آنان به وجود می‌آید و در نتیجه با گردهم آوردن آن‌ها بر محور این اعتقاد، انسجام و همبستگی اجتماعی تقویت می‌شود، زیرا از طریق ولایت‌فقیه، تدابیر و سیاست‌های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی، به طوری که با اصول اسلامی سازگار باشند، اجرا می‌شوند. این نظام حکومتی سعی در ایجاد جامعه‌ای بر پایه اصول اسلامی و توسعه آن دارد که به انسجام اجتماعی، عدالت اجتماعی و توسعه پایدار منجر شود. مهم‌ترین نقش ولی‌فقیه برای حکمرانی اسلامی عبارتند از:
۱- رهبری دینی و سیاسی: ولایت‌فقیه این ایده را ارائه داده که رهبر دینی باید در رأس حکومت قرار گیرد و به عنوان نماینده‌ای از امام، حکمرانی کند و این اساساً به معنای تولید و توسعه قوانین و سیاست‌های مبتنی بر اصول اسلامی و رهبری در جهت رشد و توسعه جامعه است.
۲- تربیت و پرورش جامعه متدین: یکی دیگر از ویژگی‌های حکمرانی ولی‌فقیه این است‌که در پرتو تعالیم دینی مردم پرورش پیدا کنند و نیرو‌هایی که به اصول اسلامی متعهد باشند و بتوانند ارزش‌های اسلامی را ترویج کنند، تربیت شوند. در این خصوص ولی‌فقیه می‌تواند نقش مهمی در ترویج اخلاقیات اسلامی و ارزش‌های دینی در جامعه داشته باشد و با تأکید بر اهمیت اخلاق و ارزش‌های اسلامی، به تقویت اخلاق شهروندان کمک کند.
۳- اجرای قوانین اسلامی: ولی‌فقیه مسئول و ناظر اجرای قوانین اسلامی است، از این جهت تلاش می‌کند اصول و مقررات دینی را در ابعاد مختلف اقتصادی، سیاسی و فرهنگی در جامعه اسلامی پیاده‌سازی کند.
۴- توسعه اقتصادی با تأکید بر عدالت اجتماعی: ولی‌فقیه بر اساس معارف دینی باید در صدد توسعه اقتصادی با رعایت عدالت اجتماعی باشد. این نظام حکومتی تلاش می‌کند نظام اقتصادی را به طوری تنظیم کند که توزیع عادلانه‌ای از ثروت و منابع انجام شود و همه افراد از فرصت‌ها و منافع اقتصادی به طور یکسان بهره‌مند شوند.
۵- ترسیم سیاست خارجی بر اساس حفظ استقلال: ولی‌فقیه باید تلاش کند با ترسیم سیاست‌هایی جامعه اسلامی را از دخالت قدرت‌های خارجی محافظت و برای حفظ استقلال کشور اسلامی تلاش کند. علاوه بر آن در نظام ولایت‌فقیه بر توسعه ارتباطات با کشور‌های اسلامی و حمایت از جنبش‌های اسلامی در سراسر جهان تأکید شده است.
۶- حفظ وحدت و انسجام اجتماعی: اعتقاد به ولایت‌فقیه می‌تواند به حفظ وحدت جامعه اسلامی کمک کند. با تأکید بر اهمیت ولایت‌فقیه، مسائل مختلفی که ممکن است به اختلافات داخلی منجر شوند، به وحدت و همبستگی تبدیل می‌شوند.
۷- تضمین عدالت اجتماعی: تأکید بر عدالت اجتماعی و تضمین آن یکی دیگر از نقش‌های ولی‌فقیه برای حکمرانی اسلامی به شمار می‌رود. در نظام ولایت‌فقیه بر عدالت اجتماعی به عنوان یکی از اصول اساسی اسلام، تأکید بیشتری شده است.
۸- مسئولیت در حفظ امنیت جامعه اسلامی: نظام ولایت‌فقیه مسئولیت حفظ امنیت داخلی و پایداری کشور را نیز بر عهده دارد و نقش مهمی در حفظ امنیت و استقرار قانون در جامعه دارد. با تأکید بر اهمیت اجتناب از هرگونه فتنه و ناامنی، این نظام می‌تواند به حفظ نظم و امنیت در جامعه کمک و از ایجاد هرگونه اختلافات و عوامل تفرقه‌افکن جلوگیری کند و با تأکید بر اهمیت استقلال و اعتلای امنیت ملی با تهدید‌های داخلی و خارجی باید هوشمندانه مقابله کند.
۹- تضمین حقوق شهروندی: مسئولیت حفظ حقوق شهروندی و امور حقوقی جامعه یکی دیگر از نقش‌های مهم ولی‌فقیه در جامعه اسلامی است. از جمله این حقوق می‌توان به حقوق انسانی، حقوق زنان، حقوق کودکان و حقوق اقلیت‌ها اشاره کرد که ولایت‌فقیه مسئولیت دارد آن‌ها را تأمین و حفظ کند.
۱۰- ترویج فرهنگ ایثار و فداکاری: ترویج فرهنگ ایثار و فداکاری در جامعه یکی دیگر از نقش‌های ولی‌فقیه برای حکمرانی اسلامی به شمار می‌رود. این امر می‌تواند خدمات گسترده‌ای برای جامعه داشته باشد و موجب می‌شود روابط اجتماعی تقویت شود و به ارتقای ارزش‌های انسانی کمک کند، در نتیجه می‌تواند به تقویت همبستگی و انسجام اجتماعی منجر شود.
۱۱- توسعه فرهنگ علمی و دانشی: تأکید بر توسعه علم و دانش و پیشرفت علمی جامعه اسلامی یکی دیگر از نقش‌های ولی‌فقیه به شمار می‌رود. تأکید بر اهمیت پژوهش و تحقیقات علمی، ترویج دانش و فناوری و ایجاد بستر‌های مناسب برای توسعه علم و فناوری، می‌تواند به پیشرفت جامعه اسلامی کمک کند. موارد یادشده نشان می‌دهد نظام ولایت‌فقیه تأثیرات گسترده‌ای در حکمرانی اسلامی دارد و به طور کلی می‌تواند به تحقق اهداف اسلامی و بهبود وضعیت جامعه و ایجاد یک جامعه اسلامی سازگار با اصول اسلامی و توسعه آن کمک کند.
*عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
