چند روز قبل دو خبر مهم درباره دریاچه ارومیه منتشر شد. سخنگوی هیئت دولت از برکناری عیسی کلانتری، مدیر اجرایی احیای دریاچه خبر داد. معاون اجرایی رئیس‌جمهور هم اعلام کرد اساساً دولت‌ها در سه‌ماهه اول امکان تخصیص عمرانی ندارند، اما تا الان بالغ بر ۲۱۵میلیارد تومان تخصیص عمرانی به دریاچه ارومیه داده شده است و امیدوارم در آینده نزدیک مشکل دریاچه ارومیه حل شود. حال آنکه سالانه ۴۰ سانتیمتر از ارتفاع دریاچه ارومیه کم و اکنون ۹۵درصد از آن خشک شده است. در همین زمینه رئیس واحد برنامه‌ریزی دفتر برنامه‌ریزی و تلفیق ستاد احیای دریاچه ارومیه هم در گفتگو با «جوان» پیرامون تازه‌ترین اقدامات این ستاد در خصوص دریاچه توضیح داد. به گفته مصطفی مصطفی‌زاده به رغم درخواست‌های مکرر ستاد احیای دریاچه، مدت‌هاست وزارت نیرو اطلاعات انتقال آب سد‌ها به دریاچه را به ستاد احیا نداده است. به گفته این مسئول، کل آب ورودی به دریاچه ارومیه از اول مهر سال قبل تا اول تیر هزارو ۵۰ میلیون مترمکعب، یعنی کمتر از یک‌سوم نیاز زیست‌محیطی دریاچه ارومیه بوده است.
چرا سازمان محیط‌زیست در خصوص دریاچه ارومیه خود را مبرا کرده است و همه مسئولیت‌ها را متوجه ستاد احیای دریاچه می‌داند؟
کارگروه ملی نجات دریاچه ارومیه سال ۹۲ به موجب مصوبه هیئت وزیران تشکیل شد. سال ۹۳ ریاست کارگروه ملی به شخص معاون اول ریاست جمهوری سپرده شد که اکنون عهده‌دار این مسئولیت آقای مخبر است. دبیر کارگروه هم آقای عیسی کلانتری بود که اکنون به جای وی استاندار آذربایجان‌غربی دبیر شده است. رئیس سازمان محیط زیست هم البته یکی از اعضای کارگروه ملی نجات دریاچه است. برای انجام اقدامات دبیرخانه‌ای و برای اینکه یک دستگاه فرابخشی راهکار‌های احیای دریاچه ارومیه را پایش و نظارت کند، دانشگاه شریف به عنوان بازوی دبیرخانه‌ای انتخاب شد، اما اقدامات اجرایی را اعضای کارگروه ملی نجات دریاچه انجام می‌دهند. این اعضا هم عبارتند از: وزیر نیرو، وزیر جهاد کشاورزی، وزیر کشور، وزیر اطلاعات، وزیر دفاع، رئیس سازمان محیط زیست، رئیس سازمان برنامه و بودجه و دو استاندار آذربایجان‌شرقی و آذربایجان‌غربی.
مسئول صرفه‌جویی ۴۰درصدی حوزه دریاچه چه نهادی است و چرا برنامه‌های این حوزه به نتیجه نرسیده است؟
راهکار‌هایی که همان سال ۹۳ تصویب شد ۲۶ مورد بود. این راهکار‌ها در شش طبقه دسته‌بندی شده‌اند. تأمین آب از منابع جدید، اصلاح و کاهش مصرف آب کشاورزی و کمک به ورود آب به دریاچه از مهم‌ترین طبقه‌بندی‌ها هستند. ذیل این راهکار‌ها ما می‌آییم و این ۲۶ راهکار را تعیین می‌کنیم، مثلاً یکی انتقال آب از سد کانی سیب است. یکی دیگر انتقال آب از سد سیلوه است. یکی دیگر از اقدامات تکمیل تصفیه‌خانه‌های نزدیک دریاچه ارومیه است. یکی دیگر از اقدامات در راستای کاهش مصرف آب کشاورزی و بحث کاهش ۴۰درصدی مصرف آب است. برای این کاهش ۴۰درصدی یکسری از اقدامات را وزارت جهاد کشاورزی و یکسری را وزارت نیرو انجام داده است. پروژه‌های سخت‌افزاری هم همین اقدامات انتقال آب، تصفیه‌خانه‌ها و یک بخش عمده‌ای از اقداماتی است که در ذیل کاهش مصرف آب صورت گرفته است. امسال عمده اعتبارات مورد نیاز تمام می‌شود و کار‌های سخت‌افزاری به نتیجه می‌رسد.
محصولات آب‌بر همچنان در اطراف دریاچه کشت می‌شوند که شاهد آن هم معضل هر ساله سیب‌های کنار جاده‌ای است. این مشکل چه زمانی حل می‌شود؟
رویکرد مهم کارگروه ملی نجات دریاچه این است که از این به بعد اقدامات نرم‌افزاری صورت گیرد. اقدامات نرم‌افزاری کار‌هایی است که در سطح مزارع و اراضی کشاورزی انجام می‌شود. مثل طرح جامع زراعت که بر اساس آن پنج محصول پر‌آب‌بر با بیشترین‌درصد سطح زیر کشت اطراف دریاچه شناسایی شده است که گندم، یونجه، سیب، انگور و چغندرقند هستند. این اقدامات نرم‌افزاری در سال‌های قبل هم انجام شده و در بخش باغات دو راهکاری که وزارت جهادکشاورزی پیگیری کرده، اصلاح باغات و حذف برخی باغات است که اصطلاحاً در ادبیات کشاورزی درجه ۲ و درجه ۳ محسوب می‌شوند. این کار‌ها قبلاً انجام شده، ولی از این به بعد با اتمام پروژه‌های سخت‌افزاری، تمرکز کارگروه ملی نجات دریاچه بر این اقدامات نرم‌افزاری است.
بر این اساس یک برنامه منسجم پنج ساله با همکاری دانشگاه‌های تبریز و ارومیه، شرکت‌های مهندس مشاور داخلی، مشاوران بین‌المللی و با همکاری وزارت نیرو و جهاد کشاورزی تهیه شده است. راهکار‌ها هم مشخص است و باید در کارگروه ملی تصویب شود تا در سال‌های آینده این کار‌ها انجام شود.
چرا رهاسازی آب از سد‌های اطراف هم تأثیری در وضعیت وخیم دریاچه نداشت؟
دریاچه ارومیه یک موجود زنده و پویاست. ورودی آب دریاچه از طریق رودخانه‌ها و بارش باران است. اگر هر سال نیاز زیست‌محیطی دریاچه که ۳ هزارو ۴۲۶ میلیون مترمکعب است (هر مترمکعب برابر با هزار لیتر) تأمین شود، وضعیت دریاچه خوب است. خوب نه به این معنی که دریاچه احیا شده است بلکه هر سال این مقدار آب باید به دریاچه وارد شود تا مخصوصاً در فصل تابستان قابل قبول باشد. اتفاقی که ما حالا داریم تجربه می‌کنیم هم این است که ورودی آب در حداقل ممکن و تبخیر در حداکثر ممکن است و وضعیت دریاچه را در تابستان‌ها وخیم می‌کند.
رهاسازی که الان در ادبیات رسانه‌ای هم مشاهده می‌شود، راهکاری است که کارگروه ملی نجات دریاچه برای وزارت نیرو در نظر گرفته است. طبق این راهکار، سد‌های حوزه باید برنامه تثبیت‌شده داشته باشند و برخلاف قبل از سال ۹۲ که هیچ سهمی برای دریاچه ارومیه در نظر نگرفته بودند، سهمی در نظر گرفته شود و در زمان مناسب رهاسازی آب به سمت دریاچه ارومیه انجام شود.
در حال حاضر چه مقدار از نیاز زیست‌محیطی دریاچه تأمین شده است؟
شیوه‌ای که ما استفاده می‌کنیم این است که از سال ۹۳ و از ابتدای هر سال آبی که می‌شود ابتدای مهر هر سال، سهم دریاچه را مشخص می‌کنیم. زمان مناسب رهاسازی هم موقعی است که زراعت و کشاورزی در حوزه دریاچه ارومیه تمام می‌شود، یعنی کشاورزان اطراف دریاچه نیاز آبی ندارند. این اتفاق از اواخر آذر تا اواسط اردیبهشت رخ می‌دهد. هر مقدار آبی که در این بازه از طریق سد‌های حوزه رهاسازی شود، با راندمان خوبی به دریاچه ارومیه می‌رسد.
در واقع این رهاسازی آب رهاسازی مازاد آب سد‌ها در آن بازه زمانی است. زمستان‌ها ورودی به دریاچه قطعاً بیشتر از سایر فصل‌هاست، به این دلیل که یکسری از رودخانه‌ها سد ندارند. طبق آخرین اعلام سخنگوی صنعت آب، کل آب ورودی به دریاچه ارومیه از اول مهر تا اول تیر هزارو ۵۰ میلیون مترمکعب بوده است، یعنی ما الان کمتر از یک‌سوم نیاز زیست‌محیطی دریاچه ارومیه را که ۳ هزارو ۴۰۰ میلیون مترمکعب است، تأمین کرده‌ایم.
رهاسازی آب از سد‌های حوزه دریاچه در سال جاری چقدر بوده است؟
ما در خصوص اینکه سد‌های حوزه می‌توانستند چقدر بیشتر رهاسازی آب را انجام دهند، هیچ اطلاعاتی نداریم! به این دلیل که از آخر آذرماه سال قبل تاکنون وزارت نیرو هیچ داده و اطلاعاتی از وضعیت سد‌ها و مقدار آب ورودی به دریاچه را به ما نداده‌اند.
ما اصلاً نمی‌دانیم که میزان آب ورودی به دریاچه ارومیه را که وزارت نیرو اعلام کرده، درست است یا نه؟! همینطور نمی‌دانیم مقدار رهاسازی سد‌ها چقدر بوده است.
این مشکل را پیگیری کرده‌اید؟
ما به کرات از وزارت نیرو پیگیری کرده و نامه‌های متعددی را زده‌ایم. به بخش‌های مختلف وزارت نیرو، یعنی هم دفتر حوضه آبریز، هم معاون آب و آبفا و هم شخص وزیر نیرو نامه زده‌ایم که این اطلاعات را به ما بدهید، البته این را هم بگویم که اطلاعات سد‌ها قبلاً در دسترس عموم نبود، اما در اختیار ما بود که از آذرماه سال قبل تاکنون داده‌ای نصیب ما نشده است، یعنی دقیقاً از زمانی که سد‌ها می‌توانند بیشترین خروجی و تأثیر را برای دریاچه داشته باشند، ما هیچ اطلاعی از داده‌های مربوط به سد‌های حوزه دریاچه نداریم.
لایروبی‌های بعدی چه زمانی انجام می‌شود؟
لایروبی‌ها قبلاً انجام شده و البته نیاز است که بعداً هم مجدداً انجام شود. عمده لایروبی‌های حوزه از سال ۹۳ تا ۹۷ قبلاً انجام شده است، البته اگر لازم باشد بعداً هم انجام خواهد شد. ما در یک پروژه‌ای سیمینه‌رود را به زرینه‌رود هم متصل کردیم. دو رودخانه پرآبی که بیش از ۵۰درصد نیاز دریاچه ارومیه را تأمین می‌کنند از طریق یک کانال ۲۵ کیلومتری به هم متصل هستند و به دریاچه راه دارند.
اگر تخریبی در رودخانه‌ها انجام شود، باید دوباره لایروبی کرد. وزارت نیرو هر مقدار اعتباری که مازاد بر اعتبارات سالانه خودش در قانون بودجه به دبیرخانه کارگروه ملی نجات دریاچه می‌دهد، بابت لایروبی و سایر اقداماتی که جزو راهکار‌های احیاست، هزینه می‌کند.
وضعیت مسدود کردن نهر‌های اطراف دریاچه به کجا رسید؟
ما رودخانه‌هایی داریم که یکسری کانال‌ها و نهر‌هایی از آن‌ها منشعب می‌شود. در فصل غیرزراعی که می‌شود از اواسط دی تا اواسط اردیبهشت، اراضی کشاورزی به آب نهر‌ها و کانال‌ها نیازی ندارند، اما یک ایده اشتباهی در بین مردم آن منطقه هست که می‌گویند ما آب را می‌دهیم به اراضی تا یخ بزند، یعنی قبلاً در فصل زمستان به اراضی کشاورزی بدون اینکه نیازی داشته باشند، آب می‌دادند. از سال ۹۳ قرار شد این نهر‌ها بسته شوند. ما الان هم پیگیر این قضیه هستیم تا آب رهاشده از سد‌ها و رودخانه‌ها با راندمان بالاتری به دریاچه برسد. اگر این نهر‌ها به طور کامل مسدود نشود، حداقل باید سردهنه‌سازی انجام شود.
پساب تصفیه‌خانه‌های این حوزه چه زمانی به داد دریاچه می‌رسد؟
ما دو تصفیه‌خانه مهم در حوزه داریم که تصفیه‌خانه تبریز و ارومیه است. قبلاً تصفیه‌خانه ارومیه دو مدولش ساخته شده و مدول سوم هم تقریباً تمام شده است، اما پساب تصفیه‌خانه قبل از اینکه به دریاچه برسد، از سوی کشاورزان مصرف می‌شد، همین موضوع درباره تصفیه‌خانه تبریز هم صدق می‌کند. مدول یک تصفیه‌خانه تبریز هم ساخته شده و مدول دو هم الان تقریباً تمام است. در همین راستا پروژه‌ای تعریف شد تا پساب خروجی از تصفیه‌خانه تبریز به رودخانه نرود بلکه از طریق خط لوله به دریاچه برسد. این پروژه هم الان تکمیل شده است. اگر تصفیه‌خانه‌ها به بهره‌برداری برسند- که اطلاعاتی که ما داریم نشان می‌دهد تصفیه‌خانه‌ها در شرف بهره‌برداری هستند- سالی ۱۷۰ میلیون مترمکعب از این تصفیه‌خانه‌ها به دریاچه ارومیه منتقل می‌شوند.
